میراث جهانی تخت سلیمان، شامل نشانه ها و بقایای سکونت انسان از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن یازدهم هجری است. تخت سلیمان، در ۴۵ کیلومتری شرق تکاب و در دره ای بسیار سرسبز با مناظر بسیار زیبا و مناطق تاریخی منحصر به فرد واقع شده است. شهر زیبا و مرتفع تخت سلیمان نام های دیگری مانند شهر گنجک و آتشکده آذرگشنسپ دارد. تخت سلیمان را بسیاری زادگاه زرتشت می دانند و ساخت آتشکده آذرگشنسب در این منطقه به عنوان مهم ترین معبد مورد احترام زرتشتیان ایران در زمان ساسانیان که بعنوان غنی ترین عبادتگاه آن زمان، مراسم مذهبی و نمازهای آیینی شان در این آتشکده برگزار می شد، می تواند این را تایید کند. این مکان، همچنین محل تاجگذاری پادشاهان سلسله ساسانی بوده است. این قلعه در زمان ساسانیان پایتخت آذربایجان بوده است. قدمت این آتشکده به بیش از 3000 سال پیش باز می گردد. این معبد در زندگی سیاسی-اجتماعی ساسانیان به میزان بسیار زیادی اهمیت داشت، با رسیدن زادگاه زرتشت به سه هزار سالگی، آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن نماد اقتدار دین زرتشتی و حکومت ساسانیان به شمار می رود. امروزه تنها بقایای آتشکده آذرگشنسب یا آذر گشسب که تخت سلیمان نامیده می شود، باقی مانده است. خسرو انوشیروان و خسرو پرویز از پادشاهان ساسانی، توجه خاصی به این آتشکده داشتند و در توسعه آن بسیار کوشیدند.
پس از انحطاط حکومت ساسانیان و پذیرش اسلام توسط ایرانیان تا قرن چهارم هجری قمری، تعداد کمی از معتقدان به آیین ایران باستان در اینمکان 12 هکتاری زندگی می‌کردند و آتشکده نسبت به دوران سلطنت آباقاخان مغول با تعمیرات گسترده، کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت.بعدها، با ساخت بناهای جدید و چشمگیر، مدتی از این مکان به عنوان پایتخت تابستانی و اقامتگاه تابستانی استفاده می شد. مورخان بر این باورند که اباقاخان مغول، نوه جنگیزخان، پس از حمله به ایران به اسلام روی آورد و در بالای قلعه مسجدی ساخت که در زمان های بعد ویران شد.
ازحدود 1600 سال پیش در اطراف این مکان بناهای مقدسی نیز ساخته شده است. بهرام ساسانی این مکان را به عنوان شهر بنا کرد و 70 سال پس از آن قباد ابتدا بناهای خود را گسترش داد تا اینکه در زمان خسرو انوشیروان ساسانی به اوج خود رسید.
تخت سلیمان همچنین قلعه ای، برای واعظان ایران باستان به نام «مغ» بوده است که در دوران اشکانیان و ساسانیان می زیستند.
اکنون، تخت سلیمان و آثار باستانی آن به عنوان یکی از برجسته ترین مراکز تمدن ایرانی، روزهای باشکوه شکوفایی خود را پشت سر گذاشته و در آرامش و کاملاً در حاشیه کوه های اتشفشانی قرار دارد.
دریاچه تخت سلیمان
وقتی وارد منطقه تخت سلیمان می شویم، منظره زیبای دریاچه گرم تخت سلیمان را که گنجینه ی تاج و تخت سلیمان یا تخت سلیمان محسوب می شود و یکی از اسرار کشف نشده تاریخ است، در مقابل خود می بینیم. این مجموعه در کنار یک دریاچه طبیعی زیبا قرار دارد. آب این دریاچه در عمق 120 متری می جوشد و بالا می رود. اما این آب برای شرب و کشاورزی مناسب نیست.
افسانه هایی درباره این دریاچه وجود دارد. بر اساس اساطیر، ملکه سبا برای پادشاه ثروتمند و خردمند، سلیمان، هدایایی آورد، داستانهای او را شنید و با سؤالات سخت خود او را آزمایش کرد. سلیمان به تمام سوالات او پاسخ داد، سپس ملکه در متقابل، او را به تخت افسانه ای خود دعوت کرد. سلیمان صخره ای را در نزدیکی محل زندگی ملکه سبا لمس کرد. آب از سنگ سرد سرچشمه گرفت و دریاچه ای را شکل داد. سپس به شیاطین خود دستور داد که آتشی عظیم در اعماق زمین، زیر دریاچه ایجاد کنند تا آب را گرم کند و ملکه را از هوای سرد محافظت کند. پس از گذشت سالها، شیاطین بی خبر از مرگ سلیمان، همچنان آتش را زنده نگه می دارند و به همین دلیل است که آب دریاچه گرم مانده است.
داستان های زیاد دیگری نیز بر سر زبانها وجود دارد که این پدیده را بسیار پیچیده تر از یک دریاچه معمولی نشان می دهد. معروف ترین افسانه وجود گنجینه های بی پایانی است که در طول تاریخ ازجمله در دوره کوروش هخامنشی تا ساسانیان هرگاه دشمن حمله می کرده، به دریاچه پرتاب شده اند. داستان هایی که انسانهای بسیاری را به سمت دریاچه سوق داده است، اما باید توجه داشت که دسترسی به چنین گنجینه هایی چندان امن به نظر نمی رسد.
بحث برانگیزترین گنجی که ممکن است در کف دریاچه وجود داشته باشد، حلقه سلیمان است. بر اساس باورهای عامیانه، کل مجموعه تخت سلیمان توسط ابرقدرت هایی ساخته شده که سلیمان به آنها فرمان می دهد. حضرت سلیمان انگشتری داشت که تمام قدرتش را از آن می گرفت. داستانی وجود دارد که می گوید شیطان توانست به حلقه برسد و آن را در دریاچه قرار دهد تا بر تخت سلیمان تکیه کند. پس از این ماجرا شیطان بر تخت سلیمان نشست. برخی معتقدند سلیمان نبی هرگز به این انگشتر دست نیافته است، اما تعابیر دیگری وجود دارد که می گوید سلیمان توانست انگشتر را از شکم ماهی که آن را خورده بود خارج کند و شیطان را شکست دهد. جالب است بدانید که در هیچ یک از دوره های تاریخی، انگشتر سلیمان نبی از بین گنجینه های یافته شده، پیدا نشده است.
باستان شناسان بقایای زندگی انسان را نیز در اینجا نیز یافته اند. مورخان می گ افسانه های این دریاچه اسرارآمیز یکی در دو نیست. داستان های زیادی در بسیاری از محافل زبانی وجود دارد که این پدیده را بسیار پیچیده تر از یک دریاچه معمولی نشان می دهد. معروف ترین افسانه وجود گنج های بی شماری در اعماق دریاچه است. گنجینه های بی پایانی که در طول تاریخ به دریاچه پرتاب شده اند. داستان هایی که بسیاری را به سمت دریاچه سوق داده است، اما باید توجه داشت که دسترسی به چنین گنجینه هایی چندان امن به نظر نمی رسد.
می گویند، جام مقدس عیسی مسیح در این شهر نگهداری می شد، همان جایی که عیسی مسیح در آخرین شب زندگی خود در آنجا نوشیدنی نوشیدند. تاکنون اثری از این جام در تخت سلیمان دیده نشده است. بی دلیل نیست که این مجموعه در فهرست میراث جهانی یونسکو و نیز در سال 1316 با شماره 318 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مجموعه هم از نظر وجود آثار باستان شناسی و هم از نظر ارتباط با اسناد مکتوب تاریخی و اساطیری شمال و غرب ایران کاملاً بی نظیر است.
تلاش برای یافتن گنج در دریاچه سلیمان
تلاش هایی برای کشف گنج سلیمان که همان حلقه سلیمان هست و پاسخ به سوالاتی که ایجاد شده بود، انجام شده است، اما عمق دریاچه و رسوبات آن مانع مهمی برای کاوشگران است. گویی این دریاچه، دارای محافظی بسیار قوی است، به طوری که تا این لحظه هیچکس از راز آن مطلع نشده است. حتی کاوشگران اروپایی هم به دریاچه سلیمان آمدند، اما هیچ غواصی نتوانست به عمق بیش از 31 متری دریاچه نفوذ کند. فشار آب در دریاچه و مایعات سنگین آن از موانع اصلی این امر است.
برای اولین بار غواصان آلمانی وارد دریاچه شدند. بر اساس مشاهدات آنها که بعداً منتشر شد، دریاچه ای در عمق 112 متری پیدا شد. همچنین 10 کانال آب در حاشیه دریاچه کشف شد که به دلیل وجود رسوبات آبی زیاد و محدودیت دید اثر خاصی را در اعماق آب کشف نشد.
مرگ، هدیه دریاچه سلیمان
در اطراف تخت سلیمان چندین مضمون «شنا ممنوع» وجود دارد که می تواند نشان دهنده ترسناک بودن این دریاچه زیبا باشد. دریاچه تخت سلیمان به مهمانان بی تجربه با مرگ خدمت می کند. مهمانانی که دوست دارند دست خود را روی آب دریاچه بگذارند، اما خشم درون آن را نمی دانند. این دریاچه به طرز وحشیانه ای هر موجودی را که وارد آن می شود، در اعماق خود می بلعد. در کنار این دریاچه آرامگاه نمادین تعدادی از هموطنانمان را می بینید که در دل دریاچه مدفون شده اند. البته دریاچه فقط یک جسد را به جایی که در آنجا ارامگاه نمادینش قرار داشت، برگرداند.
کوه زندان سلیمان
آتشفشانی باستانی به نام زندان سلیمان در این مکان قرار دارد. طبق افسانه های عامیانه، این منطقه کوهستانی زیبا به زندان سلیمان یا زندان شیطان معروف است که سلیمان شیاطینی را که از فرمان او سرپیچی می کردند، زندانی کرده بود. زندان سلیمان در چند کیلومتری خود قلعه، دارای آثار معماری از سنگ و خشت است که قدمت آن به هزاره اول قبل از میلاد می رسد. قبلاً یک آتشفشان غیرفعال در بالای آن نیز وجود داشته است. این زندان وحشتناک حدود 100 متر ارتفاع داشته و برای تخلیه بوی نامطبوع گاز استفاده می شده است.
در حقیقت، کوه زندان نام کوهی توخالی مخروطی شکل است که در سه کیلومتری غرب تخت سلیمان قرار دارد. این کوه هزاران سال پیش به دلیل رسوب مواد معدنی آب در دریاچه آن شکل گرفته است. این کوه در دوره مانوی از سال 830 تا 660 قبل از میلاد عبادتگاه بوده است. در اطراف کوه زندان سلیمان چشمه های آب گرم متعددی دیده شده که خواص درمانی دارد. مجموعه ای از آثار تاریخی نیز، در تخت سلیمان و در اطراف چشمه رسوبی ساخته شده است.
ساسانیان در دوران رونق آتشکده آذرگشسب از کوه سلیمان به عنوان زندان و از برخی واحدهای آن مانند قلعه نگهبان استفاده می کردند. برخی از باستان شناسان بر این باورند که کوه زندان در ابتدا مانند دریاچه تخت سلیمان بوده و سپس آب آن خشک شده و به حالت فعلی درآمده است.
به علاوه در فاصله 65 متری این کوه دیواری مانند کمربند وجود دارد که طول آن تقریباً 800 متر است. یکی از شگفتی های کوه زندان سلیمان وجود چشمه ها و گازهای در حال خروج از گودالهایی است و جالب اینجاست که دیوارهای فرسوده یک چشمه درخشان همچنان در پایین حفره کوه زندان فعال است.
معبد آناهیتا در تخت سلیمان
معبد آناهیتا در شمال شرقی دریاچه نیز بسیار حائز اهمیت است، زیرا آناهیتا، الهه آب، مورد احترام ایرانیان باستان است و باید دلیل خاصی برای وجود چنین معبدی وجود داشته باشد. در بین دو قله در فصل بارندگی دریاچه ای از آب برف های ذوب شده و در زیر آن چشمه ای وجود دارد که دلیل اصلی وجود معبد آناهیتا است. این چشمه آب آشامیدنی کشیش ها را تامین می کرد.
در یاچه تخت سلیمان واقعی در طول تاریخ
دریاچه گمنام تخت سلیمان ناگفته هایی را در دل خود جای داد. از نظر تاریخی، زمانی که هراکلیوس به عنوان امپراتور امپراتوری بیزانس تاج گذاری کرد، سعی کرد با خسرو پرویز، آخرین پادشاه بزرگ امپراتوری ساسانی، صلح کند. اما امپراتور ایران بزرگ به دلیل خصومت ریشه‌دار این پیشنهاد را رد کرد و در پاسخ بخشهایی از قلمرو بیزانس از جمله اورشلیم را تصرف کرد. این گونه بود که صلیب راستین را بعنوان غنیمت جنگی برداشتند و به عنوان گنجینه ای از اموال امپراتوری ساسانی نگهداری کردند. هراکلیوس به عنوان انتقام، حمله ای را علیه خسرو پرویز برای بازپس گیری گنج ثروتمند خود آغاز کرد. تاریخ چیزهای زیادی برای گفتن به ما در مورد سرنوشت صلیب حقیقی و سایر گنجینه ها و انچه بعدها اتفاق افتاد، ندارد، اما اسطوره دارد. طبق داستان های نانوشته، قبل از فتح شهر، تمام گنجینه ها در دریاچه تخت سلیمان رها شده بود تا هراکلیوس و رومیان آن را تصرف نکنند.
توضیح علمی برای افسانه گنجینه های پنهان در تخت سلیمان
تخت سلیمان با داشتن همین دمای گرم در تمام ایام سال در کنار قصه هایی که از وجود اشیاء گرانبها در اعماق دریاچه روایت می کنند، یکی از شاخص ترین میراث اسرارآمیز به شمار می رود. علم زمین شناسی به بخشی از این سوال پاسخ می دهد. بر اساس یافته‌های زمین‌شناسی، شکل‌گیری این دریاچه در نتیجه یک پدیده جغرافیایی به 70 میلیون سال پیش بازمی‌گردد، زمانی که در اثر شکل‌گیری قاره‌ها، مواد مذاب ناشی از برخی آتشفشان‌های باستانی به هوا امدند و آب‌های جوی را روی سطح زمین گرم کردند، به نوبه خود چشمه های آب گرمی مانند دریاچه تخت سلیمان را شکل داده اند.
با این حال، هنوز به سؤال دیگری پاسخ داده نشده است: آیا گنجی در دریاچه پنهان است؟ سفرهای اخیر به دریاچه تخت سلیمان نشان می دهد که پاسخ ممکن است بله باشد! اگرچه جستجو در زیر این آب خطرناک است، اما به دلیل سمی بودن آب با عنصر آرسنیک، برخی اکتشافات ازاین منطقه و اعماق دریاچه نشان می دهد که ممکن است چیزهای ارزشمندی در زیر آب پنهان شده باشد. با این وجود، تحقیقات و یافته های بیشتری برای اطمینان از این موضوع مورد نیاز است. چه گنجی در دل دریاچه پنهان باشد یا نه، خود دریاچه و ساخت و سازهای اطراف آن واقعاً گنجینه هایی هستند که از دوران های مختلف به ما تحویل داده شده است.
تخت سلیمان توسط یونسکو به رسمیت شناخته شده است.
محوطه باستانی تخت سلیمان که در ضلع شمال غربی ایران قرار دارد، بیشتر مجموعه ای از معماری سلطنتی دوره ساسانی در ایران است. این مکان در استان آذربایجان ایران در دشتی قرار دارد که توسط کوه های آتشفشانی احاطه شده است. تخت سلیمان که در آن زمان به شیز معروف بود، در اصل در زمان ساسانیان ساخته شد. این مکان که به عنوان پناهگاه زرتشتیان تأسیس شد، در این زمان اهمیت مذهبی خود را به دست آورد. پس از ویران شدن در اواخر دوران ساسانیان، در دوره ایلخانان (مغولان) بازسازی شد. از زمان ایلخانان، تخت سلیمان فراز و نشیب ها و تغییرات تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته است تا صلح را در مکانی امن در فهرست میراث جهانی یونسکو ببیند. جایی که ارزش آن به عنوان "یک مجموعه برجسته از معماری سلطنتی، پیوستن به عناصر اصلی معماری ایجاد شده توسط ساسانیان در ترکیبی هماهنگ با الهام از بافت طبیعی آنها" محترم شمرده می شود.
نحوه دسترسی به منطقه تخت سلیمان
دسترسی به این منطقه تاریخی تنها از طریق جاده زنجان - بیجار یا میاندوآب - شاهیندژ به سمت قره بلاغ در شمال شرقی تخت سلیمان امکان پذیر است. این بنای تاریخی، شاید به دلیل فاصله زیاد هرگز توسط باستان شناسان ایرانی و کارشناسان خارجی مورد تحقیق کامل قرار نگرفته است.
بیش از 1200 اثر باستانی از تخت سلیمان کشف شده است که ارزش تاریخی زیادی برای کشور دارد.
ظاهر قلعه تخت سلیمان
این قلعه مانند دروازه ای با دیوارهای ویران به نظر می رسد، سه اتاق بدون سقف که در گذشته محل عبادت ایرانیان باستان بوده است. ستون 7 متری ورودی در گذشته تالار خسروپرویز بوده که اکنون تنها یک ستون از آن باقی مانده است. حدود بیست سال پیش داربست هایی در اطراف ستون نصب بود تا از آسیب بیشتر و ریزش احتمالی آن جلوگیری شود. در بسیاری از قسمت های ستون نشانه تعمیرات قدیمی به وضوح قابل مشاهده است. این تالار که به «تالار مدائن» معروف است، در گذشته کاخ بسیاری از پادشاهان ایرانی بوده است. یک سری پله در محل یادبودی در قسمت شمالی قلعه باقی مانده است که محل ادای سوگند بوده است.
کاشی‌کاری‌های اسلیمی متنوع در تزیین دیوارها به قدری در جای خود قرار دارد که می‌توان آنها را در بسیاری از مکاتب معماری طبقه‌بندی کرد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به لوح‌های سنگی طلایی، کاشی‌کاری‌های حکاکی شده با زمینه‌های آبی و تصاویر طلاکاری شده از حیوانات افسانه‌ای مانند ققنوس و اژدها اشاره کرد. آتشکده های خصوصی و عمومی که به آذر گشسب و آناهیتا معروف هستند، افسانه منحصر به فرد خود را نیز روایت می کنند. در کتاب «نگاهی به آذربایجان» آمده است که آتشکده جاویدان برای همیشه می سوخت، زیرا بر فراز چاه نفت ساخته شده بود، از این رو نام جاویدان را به خود گرفت.
آتشکده اصلی دارای چهار ستون و یک گنبد با سقف های هلالی و گچ بری بود. مردم برای حل مشکلات خود در معبد دعا می کردند. آتشکده آناهیتا که اکنون تنها 8 ستون دارد، توسط گروهی از باستان شناسان از ایران و آلمان به سطح زمین کشیده شد. تخت سلیمان دارای دو دروازه ورودی از سمت جنوب و شمال است.
نبود خدمات حمل و نقل منظم و همچنین امکانات اقامتی از جمله مشکلات عمده بسیاری از گردشگرانی است که از این مجموعه باستانی بازدید می کنند. البته، گردشگران خارجی اطلاعات بیشتری در مورد این مکان نسبت به همتایان محلی خود دارند و این جای تاسف دارد!
ترجمه و تالیف: حدیثه سقاتپه
References:
https://welcometoiran.com
https://toirantour.com
https://en.mehrnews.com