آلودگی هوا
آلودگی حاصل از انتشار آلاینده ها در هوا که برای سلامت انسان و جهان آسیب های جبران ناپذیری وارد می کند و باعث هر گونه تغییر فیزیکی، شیمیایی و یا بیولوژیکی در محیط و جانداران می شود، بوده و از جمله خطرات بسیار مهمی است که همه ساله عامل مرگ و از میان رفتن زندگی در بین انسان ها و سایر جانداران روی زمین است.
مصرف و تولید انرژی در سطح جهان بیشترین میزان سهم آلودگی هوا را دارند. سوزاندن سوخت های فسیلی گازها و مواد شیمیایی و رادیکالهای آزاد را در هوا آزاد می کنند. آلودگی های هوا، در یک حلقه بازخورد مخرب، نه تنها به تغییرات آب و هوایی کمک می کنند، بلکه احتمال دارد باعث تشدید آن نیز شوند. آلودگی هوا با آلاینده های دی اکسید کربن و متان باعث بالا رفتن دمای زمین می شود. گاهی نیز، با افزایش دمای هوا، نوعی دیگر از آلودگی هوا به نام مه دود ایجاد و بدتر می شود. درنتیجه باعث ایجاد تشعشعات فرابنفش در محیط می گردد.
بطور کلی، تغییرات آب و هوایی تولید آلاینده های آلرژی زای همچون هاگ و گرده را نیز افزایش می دهد.
بعلاوه، درصد معینی از گازها در جو اتمسفر موجود است که هرگونه افزایش یا کاهشی در ترکیب گازهای اتمسفر برای بقا مضر است. لذا، این عدم تعادل در ترکیب گازی اتمسفر نیز منجر به افزایش دمای زمین و گرمایش جهانی می شود.
انواع آلاینده هوا
دو گروه آلاینده اصلی هوا وجود دارد: آلاینده های اولیه که مستقیما باعث آلودگی هوا می شود؛ مانند گوگرد دی اکسید ساطع شده از کارخانه و آلاینده های ثانویه که در نتیجه واکنش آلاینده های اولیه با برخی مواد دیگر تششکیل می شوند؛ مثل مه دود متشکل از دود و مه. زیرگروه این آلاینده ها، انواع بسایر مختلفی هستند که هر کدام نقطه شروع، علت، مکانیسم آلوده سازی، علایم و ... خاص خود را دارند. این آلاینده ها با تمام جزئیات خود در زیر آمده و به بررسی پرداخته شده اند.
- مه و دوده
این آلودگی ها، دو نوع شایع از آلودگی هوا هستند. مه، که گاها منظور از آن همان وجود گاز ازن در سطح زمین می باشد، زمانی که دود و ذرات حاصل از احتراق سوخت های فسیلی با نور خورشید واکنش می دهد، ایجاد می شود. دوده یا همان ذرات معلق پراکنده در هوا نیز به طور معمول، از ذرات ریز مواد شیمیایی، خاک، دود، گرد و غبار یا آلرژن های گاز یا جامد تشکیل می شود. عوامل ایجاد این آلاینده ها، خودروها و کامیون‌ها، کارخانه‌ها، نیروگاهها، زباله‌سوزها، موتورها و به طور کلی، هر چیزی است که سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، گاز یا گاز طبیعی را مصرف می کنند.
مه قادر است چشم ها و گلو را تحریک کرده و به ریه افراد حساس همچون کودکان، سالمندان، ورزشکاران و ... آسیب برساند. درمورد افرادی که آسم و یا آلرژی دارند، این آلاینده ها می توانند حملات آسم را تحریک کنند. ذرات معلق گاز و یا جامد موجود در دوده می توانند به ریه ها و جریان خون نفوذ کنند و منجر به برتر شدن برونشیت، حمله قلبی و حتی تسریع مرگ فرد گردند.
- آلاینده های خطرناک
برخی از آلاینده ها وجود دارند که حتی در مقادیر بسیار کم نیز کشنده و سمی هستند؛ غالب این آلاینده ها توسط قانون در یک لیست جمع آوری می شوند. برخی از رایج ترین های این لیست شامل جیوه، سرب، دیوکسین ها و بنزن هستند. تحققیات نشان داده که این آلاینده ها در هنگام احتراق گاز یا زغال سنگ منتشر می شوند. برخی نیز، همچون بنزن در بنزین وجود دارند. بنزن توسط EPA بعنوان یک ماده سرطان زا دسته بندی می شود و در کوتاه مدت باعث تحریک چشم، پوست و ریه می گردد. قرار گرفتن طولانی در معرض این ماده سرطانی می تواند باعث اختلالات خونی گردد. سم دیوکسین که در انواع غذاها و به مقدار کمی در هوا وجود دارد، می تواند در کوتاه مدت بر کبد، سیستم ایمنی، عصبی، غدد درون ریز و همچنین بر تولید مثل جانداران و انسان نیز تاثیراتی داشته باشد. جیوه نیز، از سمومی است که سیستم عصبی مرکزی را مورد حمله قرر می دهد. بعلاوه، قرار گرفتن زیاد در معرض جیوه منجر به آسیب مغز و کلیه و مقادیر کم آن نیز، بر ضریب هوشی و توانایی یادگیری کودکان تاثیر می گذارد. هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای یا PAHs، آلاینده هایی هستند که از اگزوز حاصل از خودروها و یا دود ناشی از آتش سوزی ها وارد چرخه طبیعی حیات می شوند. براساس برخی مطالعات، کودکانی که پیش از تولد در معرض این سموم بوده اند، پردازش مغزی کندتر و یا علائمی از ADHD را از خود نشان می دهند.
- گازهای گلخانه ای
بخار آب، کربن دی اکسید، متان، دی نیتروژن مونوکسید و اوزون از گازهایی هستند که درجو زمین با جذب پرتوهای فروسرخ حاصل از گرم شدن دمای زمین واکنشهایی انجام داده و اثر گلخانه ای ایجاد می کنند؛ تغییرات آب و هوا، افزایش سطح آب دریاها، مرگ و میر ناگهانی جانداران، افزایش انتقال بیماری های عفونی و ... همگی از اثرات این گازها می باشند.
یکی دیگر از گازهای گلخانه ای با نام هیدروفلوئوروکربن ها، به دلیل قدرت بالای به دام انداختن گرما در اتمسفر، تقریبا توسط 140 کشور برای استفاده ممنوع اعلام شده است.
- هاگ و گرده افشانی
هاگ ها و گرده های حاصل از گیاهان به ویژه در فصل گرده افشانی، توسط باد در هوا حمل می شوند و ممکن است گاها به دلیل برخی تغییرات آب و هوایی ناشی از بالارفتن دی اکسید کربن درهوای اتمسفر ازدیاد یافته و مضراتی را متوجه سلامتی انسان کنند. بنابراین، در برخی مواقع، این ذرات ریز، با وجود مفید بودن ممکن است بعنوان آلاینده محسوب شوند! تاثیر دی اکسید کربن هوا به گونه ای است که حتی گاهی گیاه را مجبور به تولید و آزاد کردن آلرژی قوی تری می کند.
- مازوت
مازوت با نام دیگر نفت کوره، یکی از هیدورکربن های نفتی سنگین است که در مرحله تقطیرجزء به جزء از نفت خام به دست آید. در سالهای اخیر، بنزین به دلیل افزایش کیفیت از چرخه مصرف نیروگاهها و صنایع خارج شده و مصرف مازوت جایگزین مصرف آن بعنوان سوخت شده است. مخصوصا در فصول سرد سال که پدیده وارونگی دما رخ می دهد، مساله آلودگی با مازوت اهمیت بیشتری می یابد. این ماده شیمیایی کیفیت پایین و ویسکوزیته بالایی دارد.
در نیروگاه های حرارتی برای گرم کردن بویلرها از سوخت مازوت استفاده می کنند. با این وجود، نفوذ این سوخت به محیط زیست باعث آثار جبران ناپذیری در آن خواهد شد. مازوت و دیگر نفت های کوره در عین پیچیدگی ساختاری و مواد تشکیل دهنده، با همدیگر نیز تفاوت های بسیار زیادی دارند. بخشی این مواد، پس از انتشار در محیط تبخیر شده و بخشی دیگر، ممکن است در آب و یا خاک حل شوند.
بخش تبخیر شده مازوت در هوا، با تابش نور خورشید و یا به کمک برخی قارچ ها و باکتری های آبی و خاکی شکسته شده و به ترکیبات خطرناک دیگری تبدیل می شود که قادرند تا بیش از یک دهه در محیط زیست باقی بمانند.
مازوت ماده ای خطرناک است که در صورت تنفس، مصرف آب و غذی آلوده و یا تماس فیزیکی وارد بدن انسان شده و اثرات سوئی بر سلامتی دارد.
این ماده شیمیایی حاوی مقادیر زیادی از اکسیدهای گوگرد است که وزن مولکولی بیشتری از هوا دارند. لذا، با سوختن مازوت وارد هوای محیط و در نهایت ریه انسان و دیگر جانداران می شود. این مواد درغلظت های 500PPB بوی بدی دارند و کشنده اند. غلظت های پایین تر مازوت در اتمسفر جو تا 10PPB فاقد اثرات سلامتی و تخریب زیستی است.
احتراق مازوت، باعث آزاد شدن ترکیبات سولفوردار و نیتروژن داری موسوم به آئروسل و ذرات معلق در هوا می گردد که بیماری هایی همچون آسم و آریتمی و آسیب های دستگاه تنفسی را در پی دارد.
در برخی مواقع، ترکیبات گوگردی موجود در جو با ذرات بخار آب واکنش داده و به آئروسل های اسیدی تبدیل می شود که تحت شرایط خاص آب و هوایی به باران اسیدی، برف و مه تبدیل می گردند.
راهکار کنترل آلوگی هوا
به نظر می رسد موثرترین راهکار برای کنترل آلودگی هوا تسریع استفاده از سوخت های پاک است. استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند باد، خورشید و ...،جایگزینی خودروها با نسخ الکتریکی و ... منجر به کاهش آلودگی هوا، گرمایش جهانی و آثار سلامتی می گردد. بعلاوه، مردم باید از استفاده از وسایل نقلیه خودداری کنند و به حفظ ذخایر انرژی بپردازند. کنترل آلودگی هوا از طریق رقیق سازی غلظت الاینده ها نیز می تواند در این باره بسیار موثر واقع شود. کاشت درختان جدید در این باره می تواند مفید باشد.
مهم ترین علل آلودگی هوا
آلودگی هوا علل بسیار زیادی دارد اما در این بخش، به بررسی تنها چند مورد ازاین موارد می پردازیم؛
- آزاد شدن گوگرد دی اکسید ناشی از احتراق سوخت های فسیلی و انتشار مونوکسید کربن به هوا در اثر احتراق ناقص سوخت های فسیلی
- گازهای گلخانه ای حاصل از اگزوز خودروها و وسایل نقلیه
- ورود مقادیر زیادی آمونیاک به محیطزیست از طریق استفاده حشره کش ها، آفت کش ها و کودها و ... با فعالیت های کشاورزی
- مونوکسید کربن، ترکیبات آلی، هیدروکربن ها و مواد شیمیایی رها شده از طریق کارخانه ها و صنایع به هوا
- گرد و غبار و مواد شیمیایی حاصل از استفاده از تجهیزات و ماشین آلات بزرگ هنگام فعالیت های معدنی
- منابع داخلی همچون محصولات پاک کننده، رنگ ها، مواد شیمیایی مورد استفاده روزمره و ...
آلودگی هوا چه اثراتی را در پی دارد؟
- بیماری هایی مثل قلب و عروق، سرطان ریه، ذات الریه، آسم و...
- گرمایش جهانی و افزایش سرعت ذوب شدن یخچالها و نیز افزایش سطح آب دریاها
- آلاینده های آزاد شده در اثر احتراق سوخت های فسیلی و ترکیب آنها با قطرات بخار آب و تشکیل باران اسیدی که به حیات لطمه زیادی وارد می کند.
- تخریب لایه اوزون در اثر انتشار آلاینده های کلروفلوئوروکربن ها، هالون ها و هیدروفلوئوروکربن ها و نفوذ اشعه ماوراء بنفش خورشید به زمین
- نابودی گیاهان و وادار کردن حیوانات به ترک زیستگاه خود و در نتیجه سرگردانی و افزایش احتمال انقراض آنها
سخن پایانی
در پایان باید بگوییم که نیاز است تا هر چه سریعتر در صدد مبارزه با آلودگی کره زمین برآمده و راهکارهای کنترل آن را جدی بگیریم تا شاید این راهکارها ادامه حیات زمین را آسان تر گرداند. چه بسا روزی کره زمین بر اثر همین سهل انگاری های ما در حفاظت از آن نابود خواهد شد؛
ترجمه و تالیف: حدیثه سقاتپه
منابع و ماخذ؛
https://www.nrdc.org
https://www.who.int