سلاح بیولوژیکی که به آن سلاح میکروبی نیز می گویند، هر یک از تعدادی از عوامل ایجاد بیماری مانند باکتری ها، ویروس ها، ریکتزیا، قارچ ها، سموم یا سایر عوامل بیولوژیکی را ممکن است به عنوان سلاح علیه انسان ها، حیوانات یا گیاهان مورد استفاده قرار دهد. استفاده مستقیم از عوامل عفونی و سموم بر علیه افراد دشمن یک روش قدیمی در جنگ است. در واقع، در بسیاری از درگیری‌ها، بیماری‌ها بیش از مجموع همه آسیب های سلاح‌های رزمی مورد استفاده، عامل مرگ و میر بوده‌اند، حتی زمانی که سلاح های بیولوژِکی آگاهانه به عنوان سلاح استفاده نشده باشند.
سلاح‌های بیولوژیکی مانند سلاح‌های شیمیایی، سلاح‌های رادیولوژیکی و سلاح‌های هسته‌ای معمولاً به عنوان سلاح‌های کشتار جمعی شناخته می‌شوند، اگرچه این اصطلاح در مورد تسلیحات بیولوژیکی واقعاً مناسب نیست. اما، این سلاح های کشنده ممکن است قادر به ایجاد مرگ و میر دسته جمعی باشند ولی قادر به تخریب دسته جمعی زیرساخت ها، ساختمان ها یا تجهیزات نیستند. با این وجود، به دلیل ماهیت بی‌رویه این سلاحها و همچنین پتانسیل آنها برای شروع بیماری های همه‌گیر گسترده، دشواری کنترل اثرات بیماری های ایجاد شده و ترسی که این سلاحها القا می‌کنند، اکثر کشورها با ممنوعیت کل طبقه این سلاحها موافقت کرده‌اند. بطوریکه، تا سال 2013، در مجموع 180 ایالت و تایوان، کنوانسیون سلاح‌های بیولوژیکی (BWC) را امضا کرده بودند و 170 کشور از آنها و تایوان این معاهده را تصویب کرده بودند. طبق شرایط BWC، کشورهای عضو، از استفاده از سلاح های بیولوژیکی در جنگ و توسعه، آزمایش، تولید، انبار کردن یا استقرار آنها منع شده اند. با این حال، تعدادی از کشورها همچنان به دنبال قابلیت‌های جنگ بیولوژیکی هستند و به جای دنبال کردن مسیر دشوارتر و گران‌تر برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای، به دنبال یک سلاح استراتژیک ارزان‌تر اما مرگبار هستند. علاوه بر این، این تهدید که برخی افراد یا سازمان های تروریستی منحرف به ساخت یا سرقت سلاح های بیولوژیکی می پردازند، یک نگرانی امنیتی فزاینده جهانی است.
عوامل جنگ بیولوژیکی
عوامل جنگ بیولوژیکی از نظر نوع ارگانیسم یا سم مورد استفاده در یک سیستم تسلیحاتی، میزان کشندگی، طول مدت انکوباسیون، عفونی بودن، پایداری و توانایی درمان با واکسن‌ها و داروهای فعلی بسیار متفاوت هستند. پنج دسته مختلف از عوامل بیولوژیکی وجود دارند که می توان آنها را سلاح نامید و در جنگ یا تروریسم استفاده کرد. این عوامل شامل:
- باکتری ها: ارگانیسم های تک سلولی که باعث بیماری هایی مانند سیاه زخم، بروسلوز، تولارمی و طاعون می شوند.
- ریکتزیا: میکروارگانیسم‌هایی که شبیه باکتری‌ها هستند. اما، از این جهت که انگل‌های درون سلولی هستند که در داخل سلول‌ها تولید مثل می‌کنند، با باکتری ها تفاوت دارند. تیفوس و تب کیو، نمونه هایی از بیماری های ناشی از ارگانیسم های ریکتزیا هستند.
- ویروس ها: انگل های داخل سلولی، به اندازه 1/100 باکتری، که می توانند برای ایجاد بیماری هایی مانند آنسفالیت اسب ونزوئلا به سلاح تبدیل شوند.
- قارچ‌ها: پاتوژن‌هایی که می‌توان در برابر محصولات زراعی از آنها استفاده کرد و باعث ایجاد بیماری‌هایی مانند بلاست برنج، زنگ غلات، لکه‌های گندم و سوختگی سیب‌زمینی شد.
- سموم: سمومی که پس از استخراج از مارها، حشرات، عنکبوت‌ها، موجودات دریایی، گیاهان، باکتری‌ها، قارچ‌ها و حیوانات قابل استفاده هستند. نمونه ای ازاین سموم، سم ریسین است که از دانه کرچک به دست می آید.
برخی از این عوامل بیولوژیکی دارای خواصی هستند که آنها را به احتمال زیاد کاندیدای اسلحه سازی می کند، مانند کشنده بودن، ایجاد ناتوانی، مسری بودن یا غیرمسری بودن، سرسختی و پایداری و سایر ویژگی ها. از جمله عواملی که کاندیدهای احتمالی استفاده از سلاح های بیولوژیکی می باشند، عبارتند از: ریسین، انتروتوکسین استافیلوکوکی B (SEB)، سم بوتولینوم و مایکوتوکسین T-2 و عوامل عفونی مسئول سیاه زخم، بروسلوز، وبا، طاعون پنومونی، تولارمی، تب کیو، آبله، غده، آنسفالیت اسب ونزوئلا و تب خونریزی دهنده ویروسی. ایالت های مختلف، در زمان های مختلف، به دنبال تسلیح ده ها عامل بیولوژیکی دیگر نیز بوده اند.
دفاع در برابر سلاح های بیولوژیکی
نحوه دفاع در برابر سلاح های بیولوژیکی، خود در چندین شاخه قرار می گیرد:
- دفاع نظامی: بیشتر عوامل بیولوژیکی کشنده تسلیحاتی به صورت ذرات معلق در هوا شناور می شوند تا در صورت تنفس توسط افراد هدف باعث ایجاد عفونت شوند. به همین دلیل، موثرترین دفاع در برابر سلاح های بیولوژیکی، یک ماسک محافظ خوب مجهز به فیلترهایی است که قادر به جلوگیری از ورود باکتری ها، ویروس ها و هاگ های بزرگتر از یک میکرون (یک میکرومتر، یک میلیونیم متر) به داخل مجرای بینی و ریه های فرد استفاده کننده است. لباس‌های محافظ، از جمله چکمه و دستکش، برای جلوگیری از تماس عوامل بیولوژیکی با زخم‌های باز یا ترک های پوست مفید هستند. همچنین مواد ضدعفونی کننده، می توانند عوامل بیولوژیکی را در مناطق آلوده پس از یک حمله بیولوژیکی خنثی کنند.
توسعه و به کارگیری حسگرهای سلاح بیولوژیکی موثر که می‌توانند زنگ هشدار را ایجاد کنند، به پرسنل این امکان را می‌دهد که قبل از قرار گرفتن در معرض آن عامل، ماسک بزنند، لباس‌های محافظ را بپوشند و به داخل پناهگاه‌های حفاظت جمعی عاری از سموم بروند. تیم‌های پزشکی می‌توانند فوراً برای بررسی و درمان افرادی که ممکن است در معرض تماس با عامل بیماری زا قرار گرفته‌اند، وارد عمل شوند. همچنین، در صورتی که افراد مورد نظر در برابر عامل ایجاد کننده بیماری خاص مورد استفاده در حمله واکسینه شده باشند، حملات جنگ بیولوژیکی می توانند کمتر مؤثر یا حتی بی اثر شوند.
- دفاع غیر نظامی:
دفاع مدنی در برابر تسلیحات بیولوژیکی از زمان حملات 11 سپتامبر 2001 در ایالات متحده بسیار بهبود یافته است، اما پیشرفت لزوماً با موفقیت برابری نمی کند. یک دفاع مدنی موفق در برابر حملات بیولوژیکی بزرگ، مستلزم آن است که پیشرفت قابل توجهی در حسگرها، سیستم های هشدار دهنده، واکسن ها، داروها، آموزش پاسخ دهندگان و آموزش عمومی و همچنین برنامه ریزی روش های اضطراری صورت گیرد که در ادامه به اختصار توضیح داده شده است.
اساس هر دفاع مدنی در برابر حمله سلاح های بیولوژیکی، سیستم پزشکی است که قبلاً برای مقابله با بیماری های طبیعی ایجاد شده است. واکسن‌های ویژه‌ای برای مقابله با عوامل بیولوژیکی کشنده‌ای که می‌توانند به راحتی مورد استفاده قرار گیرند، باید ساخته، آزمایش و تایید شوند. به عنوان مثال، دولت ایالات متحده به اندازه کافی واکسن آبله برای واکسینه کردن کل جمعیت آمریکا و واکسن سیاه زخم کافی برای واکسیناسیون حداقل تمام اعضای ارتش ایالات متحده را دارد. واکسن‌های مؤثری نیز برای بیماری های طاعون و وبا در حال حاضر وجود دارد و برای استفاده تأیید شده اند، اما فقط مقادیر کمی از آنها تولید شده است. علاوه بر این، تعدادی از واکسن‌ها نیز هنوز در دسته داروهای جدید تحقیقاتی (IND) قرار دارند یا در انتظار تایید اثربخشی و ایمنی آنها هستند. واکسن‌های تب کیو، تولارمی، آنسفالیت اسب ونزوئلا، تب خونریزی‌دهنده ویروسی و بوتولیسم از جمله این واکسن‌ها هستند.
در حال حاضر، هیچ واکسن موثری برای پیشگیری از عفونت غدد، بروسلوز، انتروتوکسین استافیلوکوک B، ریسین یا مایکوتوکسین های T-2 وجود ندارد. با این حال، در برخی موارد که واکسن هنوز در دسترس نیست، داروهایی ساخته شده است که به بهبودی بیماران کمک می کند. تحقیقات پزشکی طولانی مدت برای بررسی امکان توسعه واکسن‌ها و مکمل‌هایی انجام می‌شود که در صورت تجویز، ممکن است اثربخشی سیستم ایمنی گیرنده را برای محافظت در برابر طیف وسیعی از عوامل احتمالی جنگ بیولوژیکی افزایش دهد.
یکی از برنامه های دفاع غیرنظامی ایالات متحده که ممکن است در شرایط اضطراری بیولوژیکی تفاوت ایجاد کند، برنامه ذخیره ملی استراتژیک است که در آن "بسته های فشاری" 50 تنی از واکسن ها، داروها، عوامل ضدعفونی کننده و تجهیزات پزشکی اورژانسی ایجاد شده و ذخیره شده اند.
مکانیسم استفاده از سلاح بیولوژیکی
سیستم های تحویل سلاح های بیولوژیکی می توانند اشکال مختلفی داشته باشند. در برنامه‌های گذشته موشک‌ها، بمب‌ها، نارنجک‌های دستی و... برای ارسال سلاح‌های بیولوژیکی ساخته شده بودند. تعدادی از برنامه ها همچنین مخازن اسپری را برای نصب در هواپیما، اتومبیل، کامیون و قایق طراحی کردند. همچنین تلاش‌های مستندی برای توسعه دستگاه‌های تحویل در طول عملیات ترور یا خرابکاری، از جمله انواع اسپری‌ها، برس‌ها و سیستم‌های تزریق و همچنین آلوده کردن غذا و لباس انجام شده است.
سلاح های بیولوژیکی در تاریخ
استفاده از سلاح های بیولوژیکی قبل از قرن بیستم
یکی از اولین استفاده های ثبت شده از جنگ بیولوژیکی در سال 1347 رخ داد، زمانی که گزارش شد که نیروهای مغول، اجساد آلوده به طاعون را از روی دیوارها به بندر کافای دریای سیاه (فئودوسیا، اوکراین کنونی) با منجنیق پرتاب کردند. بندر کافای، در آن زمان یک مرکز تجاری جنوایی در شبه جزیره کریمه بود. برخی از مورخان بر این باورند که کشتی‌های شهر محاصره شده با طاعون به ایتالیا بازگشتند و همه‌گیری طاعون، مرگ سیاه را آغاز کرد که در طول چهار سال آینده اروپا را درنوردید و حدود 25 میلیون نفر (حدود یک سوم جمعیت) را کشت.
در سال 1710، ارتش روسیه در حال مبارزه با نیروهای سوئدی که در Reval (تالین فعلی، استونی) سنگر گرفته بودند، اجساد آلوده به طاعون را از روی دیوارهای شهر پرتاب کردند. در سال 1763، سربازان بریتانیایی که در فورت پیت (پیتزبورگ کنونی) در جریان شورش پونتیاک محاصره شده بودند، پتوهای آلوده به ویروس آبله را به سرخپوستان فرستادند که باعث ایجاد یک اپیدمی ویرانگر در میان صفوف آنها شد.
سلاح های بیولوژیکی در جنگ های جهانی
در طول جنگ جهانی اول، آلمان برنامه مخفیانه ای را برای آلوده کردن اسب ها و گاوهای متعلق به ارتش متفقین، در هر دو جبهه غربی و شرقی آغاز کرد. گزارش شده است که از عامل عفونی بعنوان سلاح بیولوژیکی استفاده شده است. ماموران آلمانی به ایالات متحده نفوذ کردند و حیوانات را قبل از فرستادن آنها به اقیانوس اطلس در حمایت از نیروهای متفقین به طور مخفیانه، آلوده کردند. علاوه بر این، تلاش آلمانی ها در سال 1915 برای گسترش طاعون نیز، در سنت پترزبورگ به منظور تضعیف مقاومت روسیه صورت گرفته است.
وحشت جنگ جهانی اول باعث شد که اکثر کشورها پروتکل 1925 ژنو، مبنی بر ممنوعیت استفاده از سلاح های بیولوژیکی و شیمیایی در جنگ را امضا کنند. با این وجود، ژاپن، یکی از طرف‌های امضاکننده پروتکل، درگیر یک برنامه تحقیقاتی تولید، توسعه و آزمایش گسترده و مخفیانه در جنگ بیولوژیکی شد و زمانی که از سلاح‌های بیولوژیکی علیه نیروهای متفقین در چین بین سال 1937 و 1945 استفاده کرد، ممنوعیت معاهده را نقض کرد. ژاپنی ها نه تنها از سلاح های بیولوژیکی در چین استفاده کردند، بلکه بیش از 3000 سوژه انسانی (از جمله اسیران جنگی متفقین) را در آزمایش های عوامل جنگ بیولوژیکی و مکانیسم های مختلف تحویل سلاح های بیولوژیکی آزمایش کردند و کشتند. ژاپنی ها، عوامل عفونی را برای طاعون ببونیک، سیاه زخم، تیفوس، آبله، تب زرد، تولارمی، هپاتیت، وبا، گانگرن گازی و غدد و غیره آزمایش کردند.
اگرچه هیچ مدرک مستندی مبنی بر استفاده دیگر از سلاح های بیولوژیکی در جنگ جهانی دوم وجود ندارد، اما طرف های مقابل جنگ، برنامه های تحقیق و توسعه فعال (R&D) داشتند. استفاده ژاپنی ها از عوامل جنگ بیولوژیکی علیه چینی ها منجر به تصمیم آمریکا برای انجام تحقیقات جنگ بیولوژیکی به منظور درک بهتر نحوه دفاع در برابر تهدید و ارائه، در صورت لزوم، قابلیت تلافی جویانه شد.
سلاح های بیولوژیکی در جنگ سرد
در دوران جنگ سرد، که پس از جنگ جهانی دوم به وقوع پیوست، اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده و همچنین متحدان مربوطه، برنامه‌های تحقیق و توسعه جنگ بیولوژیکی و تولید سلاح در مقیاس بزرگ را آغاز کردند. این برنامه ها طبق قانون باید با امضای کنوانسیون سلاح های بیولوژیکی (BWC) در سال 1972 و لازم الاجرا شدن آن معاهده در سال 1975 متوقف و برچیده شوند. اما، فقدان یک رژیم راستی آزمایی برای بررسی انطباق اعضا با BWC باعث شد تا شوروی ها این معاهده را بدون شناسایی زیر پا بگذارند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 و پس از آن تقسیم آن به 15 کشور مستقل، رئیس جمهور روسیه، بوریس یلتسین تأیید کرد که اتحاد جماهیر شوروی BWC را نقض کرده است و متعهد شد که آنچه از برنامه قدیمی تسلیحات بیولوژیکی شوروی باقی مانده بود را خاتمه دهد. با این حال، مشکل دیگری باقی ماند. انتقال احتمالی اطلاعات، کمک های فنی، تجهیزات تولید، مواد و حتی سلاح های بیولوژیکی تمام شده به دولت ها و گروه های خارج از مرزهای اتحاد جماهیر شوروی سابق.
تکثیر سلاح های بیولوژیکی
از بیش از 190 عضو سازمان ملل متحد، تنها ده ها نفر، به شدت مشکوک به داشتن برنامه های تسلیحات بیولوژیکی هستند. با این حال، چنین برنامه هایی را می توان به راحتی به عنوان مراکز تولید واکسن از گیاهان و یا داروسازی خوش خیم پنهان کرد. ساخت سلاح‌های بیولوژیکی به اندازه سلاح‌های هسته‌ای گران نیست، اما یک سلاح بیولوژیکی کشنده ممکن است سلاحی استراتژیک باشد که در جنگ پیروز شود. این چشم انداز مزیت نظامی، ممکن است برخی از رژیم ها را برای دستیابی به تسلیحات، هرچند به صورت مخفیانه، وسوسه کند.
از آنجایی که کنوانسیون تسلیحات بیولوژیکی (BWC) هیچ روش تأیید یا بازرسی موجودی برای تأیید انطباق توسط امضاکنندگان آن ندارد، تقلب در معاهده ممکن است بدون هیچ مدرک خارجی تایید کننده خلاف آن انجام شود. در نتیجه، ممکن است حتی یک کشور کوچک و نسبتاً فقیر با سرمایه اندک و چند ده زیست شناس بتواند برنامه جنگ بیولوژیکی را با موفقیت آغاز کند به صورتی که هر کدام از آنها مخفیانه در چند ساختمان مستقر شوند. در واقع، یک برنامه تسلیحات بیولوژیکی نیز ممکن است در محدوده فنی و مالی یک سازمان تروریستی باشد. به طور خلاصه، میزان تکثیر تسلیحات بیولوژیکی بسیار نامشخص است، تشخیص و تعیین کمیت آن دشوار است.
تروریسم بیولوژیکی
سلاح های بیولوژیکی در چند مورد در گذشته توسط سازمان های تروریستی استفاده شده است. در دهه 1980، پیروان گورو خودخوانده هندی تبعیدی بهاگوان شری راجنیش در مزرعه ای در شهرستان واسکو، اورگان، ایالات متحده مستقر شدند، "راجنیش ها" کنترل سیاسی شهر مجاور آنتلوپ را به دست گرفتند و نام آن را در سال 1984 به راجنیش تغییر دادند. راجنیش ها، تلاش کردند با سرکوب حضور رای دهندگان در شهر پرجمعیت تر دالس، کنترل سیاسی خود را در سراسر شهرستان گسترش دهند. قبل از انتخابات سراسری، اعضای فرقه آزمایش هایی را با آلوده کردن خواربار، رستوران ها و منابع آب در دالس به باکتری سالمونلا انجام دادند. تلاش آنها حداقل 751 نفر را بیمار کرد. این توطئه تا سال بعد از حمله، زمانی که یکی از اعضا اعتراف کرد، کشف نشده بود.
بین آوریل 1990 تا ژوئیه 1995، فرقه AUM Shinrikyo از سلاح های بیولوژیکی و شیمیایی در اهدافی در ژاپن استفاده کرد. حملات بیولوژیکی اعضا تا حد زیادی ناموفق بود. زیرا آنها هرگز بر علم و فناوری جنگ بیولوژیکی تسلط نداشتند. با این وجود، آنها چهار حمله با استفاده از سیاه زخم و شش حمله با استفاده از سم بوتولینوم به اهداف مختلف از جمله پایگاه نیروی دریایی ایالات متحده در یوکوسوکا انجام دادند.
عوامل القاعده به توسعه و استفاده از سلاح‌های بیولوژیکی علاقه نشان داده‌اند. آنها یک آزمایشگاه سیاه زخم را در افغانستان اداره می‌کردند. در سال 2001 نامه های مملو از سیاه زخم برای بسیاری از سیاستمداران و دیگر افراد برجسته در ایالات متحده ارسال شد. در این نامه‌ها 5 نفر کشته و 22 نفر به بیمارستان فرستاده شدند و ساختمان‌های اداری کنگره، دفاتر فرماندار نیویورک، چندین دفتر مرکزی شبکه‌های تلویزیونی و دفتر روزنامه‌های تبلوید تخلیه شدند. این رویداد میلیاردها دلار هزینه پاکسازی، ضدعفونی و تحقیقات را به همراه داشت. در اوایل سال 2010، بیش از هشت سال پس از ارسال نامه، اداره تحقیقات فدرال سرانجام تحقیقات خود را بسته و به این نتیجه رسید که این نامه ها توسط یک میکروبیولوژیست که سال ها در تلاش های دفاع بیولوژیکی ارتش ایالات متحده کار کرده و در سال 2008 خودکشی کرده بود، ارسال شده است.
اطلاعات مربوط به ساخت سلاح های بیولوژیکی و شیمیایی به طور گسترده در اینترنت منتشر شده است و اطلاعات علمی پایه نیز در دسترس بسیاری از محققان آزمایشگاه های بیولوژیکی در سراسر جهان است. متأسفانه، به نظر می رسد که باز هم در آینده از سموم و عوامل بیماری زا به عنوان سلاح های تروریستی استفاده شود.
ترجمه و تالیف: حدیثه سقاتپه
References:
https://www.un.org